Even de natuur in? Kijk vanavond als het helder is, eens naar boven. Astro-blog houdt u op de hoogte van wat er zoal te zien is.

12 februari 2009

Onze tijdsindeling wordt bepaald door natuurlijke gegevens die onlosmakelijk verbonden zijn met de planeet waarop we leven. Een etmaal is de tijd die de aarde erover doet, eenmaal om z'n as te draaien. In een jaar loopt de aarde eenmaal om de zon. In een maand draait de maan eenmaal om de aarde. Dit alles bij benadering, de finesses bespaar ik u. Het gaat om het principe: Tijdsaanduidingen zijn gebaseerd op periodieke bewegingen van hemellichamen. Alleen de week vormt een uitzondering, die danken we aan het scheppingsverhaal.

Tijdsaanduidingen, gebaseerd op de bewegingen van aarde, zon en maan ten opzichte van elkaar, zijn zinnig omdat ook onze bioritmes op die bewegingen gebaseerd zijn. Ons waak-slaap ritme valt ruwweg samen met het ritme van dag en nacht. Mensen die afgezonderd van het daglicht leven, blijken een vijfentwintig-uurs ritme aan te nemen. Om dat te voorkomen is contact met zonlicht nodig, iets waar het in de winter soms aan ontbreekt, met een scala aan klachten als gevolg. De overgang van zomer- naar wintertijd (ingelast etmaal van 25 uur) verloopt meestal moeiteloos, de overgang van winter- naar zomertijd (ingelast etmaal van 23 uur) kost soms weken van aanpassing.

En dan het maan(d)ritme. Dit valt, alweer bij benadering, samen met de vruchtbaarheidscyclus van de vrouw. Of deze invloed loopt via de hoeveelheid licht 's nachts, via variaties van eb en vloed of via andere, subtielere invloeden is niet bekend.

Tenslotte zijn er de seizoenen. De hele natuur loopt synchroon met de beweging van de aarde om de zon. In de zomer is overdag het noorden van de aarde enigzins naar de zon toegekeerd, in de winter staat de aarde aan de andere kant van de zon en geldt dit voor het zuiden, want de aardas blijft de zelfde kant op wijzen, naar de poolster.

Zo zijn de bewegingen van de hemellichamen diep in de genetische erfenis van mens, dier en plant ingebed. Ook de rest van de natuur zit ons "in het bloed". Het koele van blauw, verhitte van rood en verkwikkende van groen vallen in grote lijnen samen met de betekenis die ontmoeting met deze kleuren in de natuur voor ons heeft. Een koe zal van de kleur groen waarschijnlijk vooral trek krijgen, en ook wij weten dat we in een groene omgeving weinig te kort zullen komen. Het filosofische probleem van de qualia is daarmee overigens nog niet opgelost, lijkt me.

In culturen waar de mens nog dicht bij de natuur staat, komt het voor dat mensen zeer nauwkeurig in staat zijn de signalen van die natuur te lezen. Ik ben opgegroeid op een flat. Toen ik als volwassene uiteindelijk de beschikking kreeg over een huis met een tuin, vielen me steeds meer dingen op die ik me nooit gerealiseerd had. Zo bleek me dat planten eerst bloemen krijgen, dan een groeispurt doormaken en tenslotte vruchten afwerpen. Volkomen triviaal voor wie dat elk jaar om zich heen ziet gebeuren, maar voor mij een grote ontdekking.

Of u nu een tuin heeft of niet, de tijd aflezen uit de natuur kan iedereen, zij het met een eenvoudig hulpmiddel: Een "equatoriale" zonnewijzer, eenvoudig zelf te maken. U hebt nodig een sateprikker, een gummetje en een kartonnen schijf met een indeling in vierentwintig uren aan de bovenzijde en in spiegelbeeld aan de onderzijde. Daarnaast moet u weten waar u de poolster kunt vinden (zie astro-blog 16) en dan kunt u aan de slag:

• Neem 's avonds een lange, rechte stok en richt die op de poolster. Dat gaat het beste door hem in de grond te prikken en er dan van onderaf langs te kijken.
• Leg het gummetje op de grond als voetstuk, steek nu de sateprikker door het midden van de schijf met de urenindeling en prik hem in het gummetje (zie illustratie bovenaan) zodat hij evenwijdig met de lange stok loopt. Dat is eenvoudiger te zien dan zo'n klein prikkertje rechtstreeks op de poolster uitrichten.
• Verplaats gummetje + sateprikker + schijf naar een plaats waar het een groot deel van de dag zonnig is, bijv. een tuin, balcon of raam met uitzicht op het zuiden. Zorg ervoor dat de sateprikker evenwijdig met de in de grond geprikte stok blijft, dus blijft wijzen naar waar 's nachts de poolster staat. Het steekt niet op een paar graden, het gaat weer om het principe.
• De schijf loopt parallel met het vlak van de evenaar (equator), vandaar de aanduiding "equatoriaal".
• Stel overdag uw zonnewijzer eenmalig gelijk door de schijf om de sateprikker te draaien zodat de schaduw op het juiste uur valt, dus bijv. om 12:00 op streepje twaalf van de vierentwintig. Doe dit zonder de richting van de sateprikker te veranderen. Die wijst dus nog steeds naar de poolster, ook al is die overdag niet te zien door het felle daglicht.

En dan nu de hamvraag: Waarom werkt dit eigenlijk?

• De aarde draait in vierentwintig uur om z'n as.
• Daardoor lijkt de zon in vierentwintig uur in tegenovergestelde richting om de aarde te draaien.
• Eigenlijk draait hij om de as die door noord- en zuidpool loopt, maar de aarde is zo klein ten opzichte van de afstand tot de zon, dat hij net zo goed om de sateprikker zou kunnen draaien, die met deze as immers evenwijdig loopt omdat hij naar de poolster wijst (zie illustratie bovenaan).
• De zon lijkt dus bij goede benadering in vierentwintig uur om de sateprikker te draaien.
• De schaduw van de sateprikker valt aan de kant tegenover de zon, en draait dus ook in vierentwintig uur om de sateprikker, daarmee de uren aanwijzend. Rond de winter valt de schaduw aan de onderzijde van de schijf, rond de zomer aan de bovenzijde.

Nu nog zon...

JdeH

Afbeelding: Equatoriale zonnewijzer in de verboden stad in Bejing met daarnaast een illustratie van het principe. Er zijn veel meer soorten zonnewijzers, maar dit type is het meest geschikt om de werking te begrijpen.

BELANGRIJK: Kijk NOOIT door een verrekijker of telescoop naar de zon. Dit kan tot ernstige en blijvende beschadiging van uw ogen leiden.